Wielojęzyczny słownik demograficzny (Polski - pierwsze wydanie z 1966)

301

Dane statystyczne o stanie ludności (201-5) obejmują informacje dotyczące rozmieszczenia ludności¹ (por. 815-6) i struktury (144-4) ludności. Każda ludność (w rozumieniu 101-3) żyje na pewnym terytorium², a badania jej rozmieszczenia geograficznego³ lub rozmieszczenia przestrzennego³ dotyczą sposobu, w jaki ta ludność jest rozdzielona na tym terytorium.

302

Terytorium (301-2), na którym żyje dana ludność podlega podziałowi na podobszary¹ zgodnie z różnymi kryteriami. Dla celów administracyjnych może ono być podzielone na obszary administracyjne² (por. 303); czasami jednak stosuje się także podział ludności według regionów³ i stref⁴, ustalonych w oparciu o kryteria geograficzne, gospodarcze lub socjologiczne. Słowa region i strefa można zresztą stosować do obszarów o bardzo rozmaitej wielkości. Tak np. wyrażenia region naturalny⁵ należy często rozumieć w znaczeniu małego regionu, stanowiącego jedność geograficzną (co odpowiada dawniejszemu pojęciu krainy⁵, które geografowie starają się reaktywować), ale słowo to może oznaczać czasem obszar klimatyczny. Obszar państwa (305-3) może się dzielić na regiony gospodarcze⁶. Wyrażenie obszar naturalny⁷ oznacza w ekologii ludzkiej (103-5) terytorium, zamieszkane przez ludność o odrębnych cechach.

303

W Polsce obszary administracyjne od najmniejszych do największych są następujące: Gromada jest najmniejszą jednostką administracyjną, obejmującą zazwyczaj kilka wsi. Osiedla są to małe miejscowości o charakterze nierolniczym (robotnicze, uzdrowiskowe, rybackie). Miasta są to miejscowości o dużej gęstości zaludnienia, o charakterze nierolniczym. Miasta dzielą się na miasta wydzielone równorzędne województwom, miasta wojewódzkie, miasta powiatowe i miasta wchodzące w skład powiatu. Powiat obejmuje gromady, osiedla i miasta wchodzące w jego skład. Największą jednostką administracyjną jest województwo obejmujące szereg powiatów.

304

Ludność może być osiadła¹, o stałym miejscu zamieszkania albo koczownicza², tzn. bezustannie wędrująca w jedną i drugą stronę w obrębie jakiegoś obszaru. Ludność koczowniczą, która przez pewną część roku żyje w stałych siedzibach, nazywa się na wpół koczowniczą³. W niektórych państwach spotykamy się z praktyką tworzenia rezerwatów⁴ dla ludów pierwotnych.

305

Słowo kraj¹ oznacza zazwyczaj terytorium (301-2) zajmowane przez naród² (333-3). Osoby należące do tego samego narodu mają na ogół wspólną kulturę. Państwo³ jest jednostką polityczną. Niektóre federacje⁴ albo państwa federalne⁴ dzielą się na mniejsze jednostki: stany⁵, których suwerenność jest ograniczona. Słowo terytorium⁶ (301-2) stosuje się czasem na oznaczenie regionu geograficznego, ale również do jednostek politycznych, które jeszcze stosunkowo niedawno były kolonizowane albo zasiedlane. Czasami rozróżnia się terytorium autonomiczne⁷ i terytoria nieautonomiczne⁸.

306

Słowo aglomeracja¹ może się stosować do różnego rodzaju zwartych zespołów domów mieszkalnych, niezależnie od wielkości tych zespołów. Słowo miejscowość¹ bywa używane w tym samym znaczeniu, ale najczęściej stosuje się je do aglomeracji niezbyt wielkich. Osada² jest aglomeracją wiejską (306-3) utworzoną przez małą grupę domów. Wieś³ jest aglomeracją wiejską większych rozmiarów, w której występuje pewne zróżnicowanie gospodarcze ludności. Miastem⁴ nazywa się miejscowość, w której rolnictwo nie odgrywa zasadniczej roli. Kryterium to, zastosowane nie do miejscowości, ale do aglomeracji, pozwala rozróżnić aglomeracje wiejskie³ i aglomeracje miejskie⁴. Miasto, będące siedzibą rządu jakiegoś kraju, nazywa sią jego stolicą⁵. Najważniejsza aglomeracja (zazwyczaj z punktu widzenia administracyjnego) jakiejś jednostki terytorialnej (302-1) nazywa się miastem wojewódzkim⁶ czy miastem powiatowym⁶. Podział wielkich miast na podobszary⁷ jest czasami usankcjonowany administracyjnie pod różnymi nazwami, np. dzielnica⁷, komisariat MO⁷ (Milicji Obywatelskiej).

307

Aglomeracje miejskie (306-4) rozwijają się często przez przyłączenie miejscowości sąsiadujących, które tracą stopniowo swoją samodzielność funkcjonalną, zachowując jednak samodzielność administracyjną. Prowadzi to do powstawania aglomeracji¹, zawierającej centralny ośrodek miejski² i przedmieścia³, o wyspecjalizowanych funkcjach. Konurbacja⁴ natomiast jest zespołem utworzonym z kilku aglomeracji, które zachowały swoją indywidualność. Często jednak używa się terminu konurbacja jako równoznaczny z aglomeracją.

310

W praktyce opisów ludności (202-1) ustaliło się rozróżnienie między ludnością zamieszkałą¹ lub ludnością danego terytorium, która składa się z osób stale mieszkających na tym terytorium, a ludnością obecną², obejmującą wszystkie osoby, które w dniu spisu znajdowały się na danym terytorium. Ludność zamieszkała składa się z ogółu obecnych³ w miejscu ich stałego zamieszkania w dniu spisu oraz z osób czasowo nieobecnych⁴ w miejscu swojego stałego zamieszkania. Ludność obecna składa się z ogółu obecnych osób stale zamieszkałych na danym terytorium i z osób czasowo obecnych⁵ na tym terytorium w dniu spisu. Te dwa sposoby liczenia ludności (101-3) nie prowadzą do tych samych wyników, nawet dla ogółu ludności kraju. Jako miejsce zamieszkania⁶ danej osoby rozumie się miejsce, w którym zazwyczaj mieszka. Ze względów administracyjnych osoby, które żyją razem w większych kolektywach, spisuje się czasem oddzielnie, np. uczniów w internatach, wojsko w koszarach, więźniów itd. Osoby te stanowią ludność w pomieszczeniach zbiorowych⁷. Zazwyczaj specjalne przepisy regulują spisywanie osób bez stałego miejsca zamieszkania⁸ lub włóczęgów⁸.

311

W statystyce demograficznej nadaje się zazwyczaj terminom wieś¹ i miasto² pewne określone znaczenie, w oparciu o klasyfikację miejscowości na podstawie określonych kryteriów, różnych w poszczególnych krajach, np.: ogólnej liczby ludności, wielkości aglomeracji centralnej, proporcji ludności utrzymującej się z rolnictwa (359-2) itd. Gdy pewne terytorium jest w całości podzielone na gminy, nazywa się zazwyczaj umownie ludnością wiejską³ i ludnością miejską⁴ tego terytorium odpowiednio ogół ludności gmin wiejskich i ogół ludności gmin miejskich.

312

Zagęszczenie ludności¹ mierzy się najczęściej za pomocą gęstości zaludnienia², obliczanej jako iloraz liczby mieszkańców przez powierzchnię terytorium, na którym zamieszkują. Wielkość tę wyraża się zazwyczaj w osobach na kilometr kwadratowy albo na hektar, gdy zaludnienie jest bardzo gęste, szczególnie w aglomeracjach. Rozproszenie ludności³ zależy od tego osadnictwa⁴, od wielkości aglomeracji i ich wzajemnych odległości. Rozważa się czasami centrum ludności⁵ danego terytorium; położenie takiego centrum wyznacza się jako środek ciężkości, nadając jednakową wagę wszystkim osobom wchodzącym w skład danej ludności.

313

Gdy chodzi o porównania zagęszczenia ludności (312-1) różnych terytoriów z punktu widzenia innych czynników, poza samą tylko powierzchnią, oblicza się czasem porównywalne wskaźniki gęstości¹. Istnieją różne wskaźniki tego rodzaju, z których wymienimy gęstość zaludnienia na jednostkę użytków rolnych² i gęstość ludności rolniczej na jednostkę użytków rolnych³. Czasami wskaźniki te opierają się na powierzchni ziemi ornej⁴, a nie na powierzchni użytków rolnych⁵. Zagęszczenie można wyrazić również jako stosunek liczby ludności do całości zasobów gospodarczych; można rozpatrywać z tego punktu widzenia maksymalną potencjalną gęstość⁶. W teorii ludności stosowane jest pojęcie gęstości optymalnej⁷, tj. takiej gęstości, przy której dochód realny na głowę mieszkańca byłby najwyższy.